[ Pobierz całość w formacie PDF ]
przygotowuje syntezę, której bez wątpienia nie mo\e sama przeprowadzić, ale ka\e nam
poszukiwać w postawie refleksyjnej jej właściwego rozwiązania czy te\ klucza do jej
labiryntu. (...) antynomia czystego rozumu, ujawniająca się w jego dialektyce, jest
faktycznie najbardziej dobroczynnym zbłądzeniem, w jakie rozum ludzki mógł
kiedykolwiek popaść (...) (KPR, s. 176)82.
81
KPR, Dialektyka, Krytyczne usunięcie antynomii praktycznego rozumu .
82
KPR, Dialektyka, O dialektyce czystego rozumu praktycznego w ogóle .
PROBLEM REALIZACJI - Zmysłowość i wyobraznia nie odgrywały dotąd \adnej roli
w moralnym zmyśle pospolitym. Nie ma się czemu dziwić, skoro prawo moralne, tak w
swej zasadzie, jak i typowym zastosowaniu, jest niezale\ne od wszelkiego schematu i
wszelkiego warunku zmysłowości, skoro wolne byty i wolna przyczynowość nie są
przedmiotami \adnej naoczności, skoro Natura nadzmysłową i natura zmysłowa są
oddzielone przepaścią. Istnieje oddziaływanie prawa moralnego na zmysłowość.
Zmysłowość pojmowana jest tutaj jednak jako uczucie, niejako naoczność; i sam skutek
prawa jest raczej uczuciem negatywnym ni\ pozytywnym, bli\szym bólowi ni\
przyjemności. Takie jest uczucie poszanowania prawa83, dające się określić a priori
jako jedyna pobudka 84 moralna, poni\ająca jednak zmysłowość bardziej tym, \e nie
przyznaje jej roli w związku władz. (Widać, \e pobudki moralnej nie mo\e dostarczyć
zadowolenie intelektualne, o którym przed chwilą mówiliśmy; nie jest ono bowiem
wcale uczuciem, lecz tylko odpowiednikiem uczucia. Jedynie poszanowanie prawa
dostarcza pobudki; prezentuje ono samą moralność jako pobudkę85.
Problem stosunku rozumu praktycznego i zmysłowości nie zostaje jednak przez
to ani rozwiązany, ani zniesiony. Poszanowanie prawa słu\y raczej jako reguła wstępna
zadania, które pozostaje wypełnić pozytywnie. Jeden tylko bezsens, dotyczący całości
Rozumu praktycznego, jest niebezpieczny: przekonanie, \e moralność kantowska
pozostaje obojętna wobec swej własnej realizacji. Przepaść między światem zmy-
słowym i światem nadzmysłowym istnieje naprawdę po to tylko, by zostać zasypana:
jeśli to, co nadzmysłowe, umyka poznaniu, jeśli nie ma spekulatywnego u\ytku rozumu,
który pozwala nam przejść od tego, co zmysłowe, do tego, co nadzmysłowe, i na
odwrót, (...) to jednak ten drugi powinien wpływać na pierwszy, a mianowicie pojęcie
wolności powinno urzeczywistnić w świecie zmysłów cel, wytknięty przez prawa tego
pojęcia (KWS, s. 19)86. Zwiat nadzmysłowy jest zatem prawzorem (natura archetypa),
a świat zmysłowy, naturą odwzorowaną (natura ectypa), (...) poniewa\ zawiera ona w
sobie mo\liwe oddziaływanie idei tamtej (..,) (KPR, s. 74)87. Przyczyna wolna jest
czysto inteligibilna; powinniśmy jednak wziąć pod uwagę, \e ten sam byt jest
zjawiskiem i rzeczą samą w sobie, podległy naturalnej konieczności jako zjawisko,
zródło wolnej przyczynowości jako rzecz sama w sobie. Co więcej, to samo działanie,
ten sam zmysłowy skutek odsyła z jednej strony do łańcucha przyczyn zmysłowych,
zgodnie z którymi jest on konieczny, z drugiej jednak strony, wraz ze swymi
przyczynami, sam odsyła do Przyczyny wolnej, której jest znakiem lub wyrazem.
Przyczyna wolna nie ma nigdy skutku w sobie samej, poniewa\ w niej nic się nie zdarza
ani nie zaczyna; wolna przyczynowość nie ma innego skutku poza zmysłowym. Dlatego
rozum praktyczny, jako prawo przyczynowości wolnej, sam powinien (...) posiadać
przyczynowość w stosunku do zjawiska (...) (KCR, t. II, s. 294)88. A natura
83
Wartenberg u\ywa wymiennie dwu wyra\eń: szacunek dla prawa oraz poszanowanie prawa (oryg.
Achtung) (por. UMM, s. 21, przyp. 1). Zachowujemy tutaj formę poszanowanie jako bli\szą literze
języka polskiego.
84
Franc. mobile (niem. Bewegursachen) przekładamy za Chmielewskim i Ingardenem (por. KCR, t. II, s.
297) jako pobudka .
85
KPR, Analityka, O pobudkach czystego rozumu praktycznego . (Szacunek jest niewątpliwie
pozytywny, ale jedynie (& ) ze względu na swą intelektualną przyczynę (...) (KPR, 131)).
86
KWS, Wstęp, II.
87
KPR, Analityka, O dedukcji zasad czystego rozumu praktycznego .
88
KPR, Dialektyka, Objaśnienie kosmologicznej idei wolności w [jej] połączeniu z powszechną
koniecznością w przyrodzie .
nadzmysłowa, jaką tworzą byty wolne podległe prawu rozumu, powinna być
realizowana w świecie zmysłowym. W tym właśnie sensie mo\na mówić o współgraniu
lub przeciwstawianiu się przyrody i wolności, w zale\ności od tego, czy zmysłowe
skutki wolności w naturze są zgodne z prawem moralnym, czy nie. Stawianie oporu
czy popieranie nie odbywa się między przyrodą a wolnością, lecz między pierwszą jako
zjawiskiem a skutkami [podkreśl. - G. D.] drugiej jako zjawiskami w świecie zmysłów
(...) (KWS, s. 52)89. Wiemy, \e istnieją dwa prawodawstwa, a zatem dwie dziedziny
odpowiadające przyrodzie i wolności, naturze zmysłowej i naturze nadzmysłowej. Jest
jednak tylko jeden obszar, obszar doświadczenia.
Kant w ten sposób przedstawia to, co zwie paradoksem metody w Krytyce
praktycznego rozumu (KPR, s. 105): przedstawienie przedmiotu nigdy nie mo\e de-
terminować wolnej woli ani poprzedzać prawa moralnego; określając jednak
bezpośrednio wolę, prawo moralne określa równie\ przedmioty jako zgodne z tą wolną
wolą90. Dokładniej zaś, kiedy rozum ustanawia prawa władzy po\ądania, sama władza
po\ądania ustanawia prawa dla przedmiotów. Te przedmioty rozumu praktycznego
tworzą to, co zwie się Dobrem moralnym (właśnie w związku z przedstawieniem dobra
doznajemy zadowolenia intelektualnego). Natomiast dobro moralne jest czymś pod
względem przedmiotu nadzmysłowym (...) (KRP, s. 113). Przedstawia jednak ono ten
[ Pobierz całość w formacie PDF ]